به قلم : دکتر طاهره اسلام منش، بورد تخصصی پاتولوژی بالینی و جراحی، استادیار دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
مهدیه اسلام منش، دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی
عسل در طب سنتی استفاده وسیعی داشته است که با ظهور آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده از آن تا حدی کمتر می‌شود ولی مجدداً با ظهور میکروب‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک مورد توجه پزشکان قرار گرفته است. عسل هرگز فاسد نمی‌شود، نیازی نیست در یخچال باشد، در درجه حرارت اتاق نگهداری می‌شود و به علت سطح بالای فروکتوز، ۲۵ درصد طعم شیرین‌تری از شکر معمولی دارد. عسل سوخت عضلات را تأمین می‌کند و منبع کربوهیدرات‌های ساده است. ترکیب آن ۱۷/۱ درصد آب، ۸۲/۴ درصد کربوهیدرات و ۰/۵ درصد پروتئین، اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها و مواد معدنی است. کربوهیدرات آن عمدتاً فروکتوز (۵۳۸/۵ درصد) و گلوکز (۳۱ درصد) است و بقیه کربوهیدراتش مالتوز، سوکروز و قندهای دیگر است. عسل علاوه بر ارزش تغذیه‌ای در ترمیم زخم، درمان بیماری‌های گوارشی و بیماری‌های چشمی هم مؤثر است.
ویژگی‌های ضد باکتریال عسل به غلظت بالای قند، رطوبت اندک، اسید گلوکونیک که باعث محیط اسیدی می‌شود و پراکسید هیدروژن نسبت داده می‌شود. اسیدیتی عسل در حدی است که باعث کاهش یا ممانعت از رشد بسیاری از باکتری‌ها می‌شود. محتوای بالای قند عسل، آب را برای میکروارگانیسم‌ها غیر قابل دسترس می‌کند به همین دلیل هیچ باکتری یا قارچی نمی‌تواند در عسل خالص رشد کند، البته فعالیت ضد باکتریال عسل‌های مختلف تا صد برابر تفاوت دارد که بیشتر به علت تفاوت در پوشش‌های گیاهی استفاده شده توسط زنبورها می‌باشد. به علت تفاوت زیاد در فعالیت ضد باکتریال عسل‌های مختلف، همه آنها اثر درمانی یکسانی ندارند. همچنین ویژگی‌های ضد باکتریال عسل به آسانی با نگهداری و ذخیره نامناسب عسل از بین می‌رود. آنزیم گلوکزاکسیداز باعث تولید پراکسید هیدروژن می‌شود که یک فاکتور ضد باکتریال اصلی در عسل است. این آنزیم با حرارت دادن عسل یا تماس با نور در بعضی عسل‌ها از بین می‌رود. به همین دلیل برای رسیدن به خواص درمانی و بهداشتی عسل نباید آن را حرارت دهند و یا به صورت پخته در میان غذاهای دیگر استفاده کنند.
عسل و ترمیم زخم
عسل برای ترمیم زخم‌های عفونی هم در طب مدرن و هم سنتی به کار می‌رود.
عسل به عنوان پانسمان زخم‌های عفونی به کار رفته است و زخم را طی ۳ تا ۱۰ روز استریل مي‌كند. پانسمان با عسل باعث جایگزینی سریع‌تر بافت گانگرنه و نکروتیک با بافت گرانولاسیون و جوانه گوشتی می‌شود و پیشرفت اپیتلیالیزاسیون نیاز به دبریدمان جراحی و پیوند پوست را به حداقل می‌رساند. عسل در درمان عفونت‌های زخم بعد از جراحی مؤثر است، نیاز به آنتی‌بیوتیک را کاهش می‌دهد و باعث کاهش اسکار می‌شود. پانسمان با عسل با کاهش مقدار اگزودا نیاز به پانسمان‌های مکرر را کاهش می‌دهد.
اگر زخم مرطوب نگه داشته شود نسبت به زمانی که دلمه خشک تشکیل شود سریع‌تر ترمیم می‌شود. تکثیر سلول‌های اپیتلیال که در سراسر زخم برای بازگرداندن پوشش پوستی ضروری است نیاز به محیط مرطوب دارد. هنگامی که دلمه خشک روی زخم باشد، سلول‌های اپیتلیال در زیر دلمه در منطقه مرطوب رشد می‌کنند و در نتیجه زخم با تشکیل اسکار فرورفته بهبود می‌یابد، همچنین فیبروبلاست‌ها نیاز به محیط مرطوب برای انقباض زخمی و کشیدن لبه‌های زخم به سمت یکدیگر دارند که پانسمان با عسل شرایط مرطوب مورد نیاز برای این پروسه را فراهم می‌کند.
مقدار آب آزاد موجود در عسل اندک است بنابراین انتظار می‌رود که زخم را خشک کند ولی به علت اثر اسموزی، مایعات را از بافت پانسمان شده بیرون می‌کشد و لایه‌ای از مایع که عسل رقیق شده در پلاسما یا لنف است ایجاد می‌کند. فایده دیگر این لایه مایع این است که چسبیدن پانسمان به سطح زخم وجود ندارد. پانسمان عسل باعث ترمیم سریع‌تر زخم نیز می‌شود زیرا برخلاف پانسمان خشک هنگام تعویض پانسمان، پاره شدن بافت‌های ظریف تازه تشکیل شده رخ نمی‌دهد. برخلاف اکثر آنتی‌بیوتیک‌ها اجزای ضد باکتریال عسل حلالیت بالا در آب دارد و به آسانی به داخل بافت‌ها انتشار می‌یابد. همچنین عسل سریعاً بوی بد زخم را از بین می‌برد. باکتری‌ها به جای اسیدآمینه ناشی از سلول‌های مرده و سرم از سطح گلوکز بالای عسل استفاده کرده و به جای آمونیاک، آمین‌ها و ترکیبات سولفور که مسبب بوی بد زخم هستند، اسید لاکتیک تولید می‌کنند. محیط مرطوب پانسمان عسل آنزیم‌های هضم کننده پروتئین را فعال می‌کنند و هرگونه دلمه، چرک و بافت مرده‌ای را تجزیه می‌کند. این مزیت پانسمان عسل نیاز به دبریدمان جراحی را کاهش می‌دهد. فشار اسمزی عسل باعث افزایش جریان لنف در ناحیه نیز می‌شود که به پاکسازی زخم کمک می‌کند، همچنین افزایش جریان لنف تغذیه بافت‌های درگیر در ترمیم زخم را نیز افزایش می‌دهد. پانسمان عسل باعث بیرون کشیدن یک جریان ثابت مواد مغذی از عروق خونی عمقی‌تر زخم می‌شود. عسل به طور مستقیم نیز در تغذیه زخم نقش دارد. قندهایی که سریعاً متابولیزه می‌شود طیف وسیعی از اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها و مواد معدنی را در اختیار بافت آسیب دیده قرار می‌دهد. خروج اسموزی لنف ناشی از عسل، اکسیژن رسانی به بافت‌ها را نیز افزایش می‌دهد. اسیدیته عسل نیز به افزایش اکسیژن رسانی بافتی کمک می‌کند.
پانسمان عسل باعث کاهش واضح التهاب، پرخونی، ادم، اگزودا و درد در زخم‌های پوستی از جمله زخم‌های سوختگی می‌شود.
در سوختگی تولید رادیکال‌های آزاد از علل مهم آسیب بافتی است. عسل باعث کاهش استرس اکسیداتیو از طریق خنثی کردن و حذف رادیکال‌های آزاد می‌شود.
عسل در درمان التهاب لثه و بافت‌های اطراف دندان نیز مؤثر بوده است.
استفاده از پانسمان عسل در افراد دیابتی منجر به کاهش میزان قطع عضو و آمپوتاسیون می‌شود. در بعضی مطالعات استفاده از عسل منجر به باز شدن آبسه و تخلیه آن شده است. عسل یک سد محافظتی است که از عفونی شدن زخم جلوگیری می‌کند و بنابراین می‌تواند بیماران را از عفونت متقاطع در بیمارستان محافظت کند.
در بافت‌های آسیب دیده و اگزودای سطح زخم اکسیژن کمی وجود دارد.گلیکولیز مکانیسم اصلی برای تولید انرژی در این بافت‌ها است. عسل سوبسترای لازم جهت گلیکولیز و تولید انرژی را فراهم می‌کند.
عسل با ممانعت از تشکیل کلاژن اضافی حین ترمیم زخم باعث ظاهر بهتر زخم می‌شود و عوارض زخم از جمله اسکار هایپرتروفیک و کلوئید را کاهش می‌دهد.
عسل آغازگر یا تسریع کننده بهبود زخم‌های مزمن است و ویژگی‌های ضدالتهابی دارد. پانسمان عسل تشکیل بستر مویرگی جدید را تحریک می‌کند. این بستر عروقی برای تشکیل جوانه گوشتی ضروری است. به نظر می‌رسد تحریک رشد سلولی توسط عسل مسئول شروع پروسه ترمیم در زخم‌های مزمنی است که برای مدت طولانی بهبود نیافته‌اند. عسل در درمان زخم‌هایی که به آنتی‌بیوتیک و آنتی‌سپتیک پاسخ نمی‌دهند و یا در یک مطالعه بر روی زخم عفونی آلوده به باکتری استاف اورئوس مقاوم به متی‌سیلین مؤثر بوده است.
عسل و تحریک سیستم ایمنی
فعالیت ضد باکتریایی عسل از نظر درمانی بسیار مهم است به ویژه در شرایطی که سیستم ایمنی فرد ضعیف است. در کشت گلبول‌های سفید خون عسل به طور قابل توجهی تولید فاکتور نکروز توموری آلفا، اینترلوکین یک بتا و اینترلوکین ۶ مترشحه از منوسیت‌ها را افزایش می‌دهد. اینها پیغام‌برهای سلولی‌ای هستند که بسیاری از جنبه‌های پاسخ ایمنی علیه عفونت را فعال می‌کنند. عسل ذخیره گلوکز ضروری برای انفجار تنفسی در ماکروفاژها برای تولید پراکسید هیدروژن را فراهم می‌کند. پراکسید هیدروژن جزء اصلی عسل برای تخریب باکتری‌ها است. سایتوکاین‌های التهابی تولید شده از منوسیت‌ها آغازگر فرآیند ترمیم بافتی است. منوسیت‌ها در ترمیم زخم بافتی نقش دارند که فعالیت آنها از طریق آزاد شدن مواد ضد التهابی و فاکتورهای رشد توسط عسل تنظیم می‌شود.
تکثیر و افزایش فعالیت لنفوسیت های B,T و افزایش فعالیت فاگوسیت‌ها و نوتروفیل‌ها نیز دیده شده است.
عسل تولید آنتی‌بادی در موش را در پاسخ به آنتی‌ژن‌های باکتری اشریشیا کولی تحریک می‌کند. در بعضی مطالعات، عسل علیه لیشمانیا و روبلا مؤثر بوده است.
عسل و درمان بیماری‌های سیستم گوارشی
در یک مطالعه تجویز عسل مدت زمان بیماری اسهال باکتریایی را کاهش داد ولی بر روی طول دوره اسهال ویروسی اثری نداشت. البته استفاده از عسل دوره اسهال ویروسی را بیشتر نیز نکرد ولی آنتی‌بیوتیک‌ها به علت فعالیت ضد باکتریایی علیه فلورهای نرمال روده، طول دوره اسهال ویروسی را افزایش می‌دهند. تأثیر عسل در درمان اسهال احتمالاً ناشی از توانایی عسل در ترمیم مخاط روده است. در درمان اسهال جایگزینی آب و مایعات باید صورت گیرد. گلوکز به جذب سدیم کمک می‌کند همچنین جذب آب را افزایش می‌دهد. زمانی که در درمان اسهال عسل به جای گلوکز استفاده شود به همان اندازه گلوکز در جذب آب و مایعات مؤثر است. عسل مزیت دیگری نیز دارد؛ حاوی فروکتوز است که باعث تحریک بیشتر جذب آب و جذب کمتر سدیم می‌شود به همین دلیل از جذب سدیم زیادی به داخل گردش خون جلوگیری می‌کند. همچنین فروکتوز جذب پتاسیم را افزایش می‌دهد در حالی که گلوکز باعث کاهش پتاسیم می‌شود.
مصرف عسل منجر به تحریک گروهی از اعصاب حسی معده می‌شود. تحریک این اعصاب باعث آزاد شدن پپتیدهای متسع کننده عروق در معده و تولید اکسید نیتریک (NO) می‌شود. اتساع عروقی ناشی از NO، ذخیره خونی معده را افزایش می‌دهد و مخاط معده را از آسیب محافظت می‌کند، بنابراین در درمان زخم پپتیک و گاستریت نیز تا حدی مؤثر است، همچنین عسل در درمان کولیت القاء شده در موش‌ها به اندازه پردنیزولون مؤثر بوده است. عسل باعث کاهش قابل توجه چسبندگی‌های صفاقی بعد از جراحی روی سکوم و ایلئوم در موش شده است.
یکی از نگرانیهای پزشکان حین لاپاروسکوپی فردی که تومور دارد گسترش و کاشت تومور در بدن است. می‌توان ازعسل به عنوان یک سد فیزیکی علیه کاشت توموری حین نوموپریتونئوم در لاپاروسکوپی استفاده کرد.
عوارض احتمالی استفاده از عسل
زمانی که عسل روی زخم باز استفاده شود ممکن است در فرد احساس سوزش موقت و درد ایجاد کند. زمانی که پانسمان عسل برای درمان بیماری چشمی به کار می‌رود هم ممکن است فرد احساس سوزش و قرمزی چشم را تجربه کند ولی هرگز در حدی نیست که باعث توقف درمان شود. ندرتاً آلرژی به عسل در اثر واکنش به گرده‌های گیاهی یا پروتئین‌های زنبور دیده می‌شود. اگر مقدار زیادی عسل برای زخم‌های باز به کار رود باعث کم آبی زخم می‌شود ولی هیدراتاسیون بافت‌ها به آسانی با گازهای آغشته به سالین بر می‌گردد.
عسل می‌تواند حاوی اسپورهای زنده کلستریدیا باشد و موجب بیماری بوتولیسم شود، گرچه تاکنون هیچ موردی از آن حتی با مصرف عسل‌های غیراستریل گزارش نشده است ولی پرتوتابی عسل با اشعه گاما اسپورهای کلستریدیا را می‌کشد بدون اینکه فعالیت آنتی‌باکتریال عسل از دست برود.
نگرانی دیگر، افزایش گلوکز خون در دیابتی‌ها با مصرف عسل است. زمانی که عسل به صورت خوراکی توسط افراد دیابتی برای درمان گاستروانتریت استفاده شود احتمال این ریسک افزایش می‌یابد ولی عسل نسبت به شکر جذب آهسته‌تری دارد و باعث ماکزیمم سطح گلوکز خونی کمتری می‌شود. البته هنوز موردی از افزایش گلوکز خون در اثر جذب عسل از بستر زخم‌های بزرگ گزارش نشده است.
با توجه به نتایج فوق می‌توان گفت که عسل ارزش تغذیه‌ای بالایی دارد. در قرآن کریم و روایات نیز اهمیت خاصی به آن داده شده است و آن را ماده‌ای شفابخش معرفی می‌کنند. در علم پزشکی ثابت شده است که عسل دارای ویژگی‌های ضدباکتریال می‌باشد. همچنین در ترمیم زخم‌های عفونی، رفع التهاب لثه، تحریک سیستم ایمنی و درمان بعضی از بیماری‌های گوارشی نیز مؤثر است. برای حفظ خواص درمانی عسل باید از حرارت دادن آن یا تماس با نور اجتناب شود. ممکن است حین استفاده از عسل عوارض احتمالی جزئی مثل سوزش، قرمزی، درد و آلرژی نیز دیده شود که خفیف است و معمولاً نیاز به قطع درمان ندارد.
نحوه عملکرد عسل و اثرات ترمیمی عسل در موقعیت‌های آزمایشگاهی و بالینی نیاز به ارزیابی‌های بیشتر دارد.
پایان هفته رسانه زیست بوم کارافرینی و کسب وکار
References:
• Cooper RA, Molan PC, Harding KG. Antibacterial activity of honey against strains of Staphylococcus aureus from infected wounds. Journal of the royal society of medicine.1999; 92:283-285.
2- Khan FR, Abadin Z UI, Rauf N. Honey:nutritional and medicinal value.Int J Clin Pract.2007; 61, 10, 1705-1707.
3- Molan PC.The antibacterial activity of honey 2.Variation in the potency of the antibacterial activity. Bee World 1992; 73:59-76.
4- Molan PC.The evidence supporting the use of honey as a wound dressing.
5-Molan P.Why honey is effective as a medicine. Bee World.2001; 82(1):22-40.
6- Effect of topical honey application along with intralesional injection of glucantime in the treatment of cutaneous leishmaniasis.BMC Complementary and Alternative Medicine 2007, 7:13.
7-Tonks AJ, Cooper RA, Jones KP, Blair S, Parton J,Tonks A.Honey stimulates inflammatory cytokine production from monocytes.Cytokine 2003, 21:242-247.
